Tijdens de World Science Fiction Convention in Londen waren niet alleen Engelstalige auteurs aan het woord in de panels. Ook Duitsers, Fransen, Nederlanders en schrijvers van vele andere nationaliteiten voerden het woord. Onze eigen Floris Kleijne en Thomas Olde Heuvelt zaten in het panel ‘Always Outside, Looking In’ en Floris rapporteert er zelfs ook nog over voor de site!
Door Floris M. Kleijne
Als je succesvolle genrefictie schrijft, doe je dat in het Engels.
Dat is natuurlijk een veel te brede generalisatie, maar wel met een kern van waarheid. De internationale genrewereld wordt immers gedomineerd door Engelstalige auteurs, uitgevers, agenten en wedstrijden.
Op LonCon3 kwamen dan ook vier auteurs samen die hun geluk in het Engels beproeven, hoewel dat niet hun moedertaal is. Gevieren vormden zij het discussiepanel “Always Outside, Looking In”, en bespraken de haken en ogen, uitdagingen en valkuilen, keuzes en afwegingen van het schrijven—en gepubliceerd worden—in een andere dan de eigen taal: Aliette de Bodard, Ju Honisch, Thomas Olde Heuvelt en ikzelf. Vier zeer uiteenlopende schrijvers, met een ding gemeen: we schrijven in (of vertalen naar) het Engels, omdat de markt groter is, het publiek talrijker, en we de ambitie hebben om succes en lezers te bereiken op een niveau dat in onze moedertaal niet beschikbaar is.
Taalkundige Uitdagingen
Om te beginnen is het al niet iedereen gegeven om publiceerbare fictie te schrijven in het Engels. Zelfs Thomas, die toch Engels en Amerikanistiek heeft gestudeerd, acht zichzelf niet vaardig genoeg om zelf in het Engels te schrijven, en kiest in plaats daarvan voor—betaalde, professionele—vertalers.
Vertaling heeft echter weer zijn eigen uitdagingen, nog afgezien van de kosten, die al gauw 10 cent per woord bedragen. Het is niet voldoende om een verhaal letterlijk te vertalen; het gaat ook om stijl en stem van de auteur. Bovendien bevatten bijna alle verhalen ook locaties, sociologische en culturele elementen die niet zozeer taalkundig maar cultureel moeten worden vertaald.
Thomas heeft aan den lijve ondervonden dat de investering in vertaling zich dubbel en dwars kan terugbetalen: zowel zijn twee Hugo-nominaties als zijn contract bij Tor zijn direct te herleiden naar de twee verhalen die hij liet vertalen voor de Engelse en Amerikaanse markt. Zijn vertaling van HEX is gelijktijdig ook herschreven naar een Amerikaanse locatie en een historische achtergrond die beter aansluit bij het doelpubliek dan het pittoreske Beek. Bovendien heeft Tor een heel selectieproces ingezet om een vertaler te vinden die weliswaar een perfecte Engelse vertaling kon afleveren, maar vooral ook goed aansluit bij stijl en sfeer van de originele roman.
Omdat ik mijn verhalen direct in het Engels schrijf, kon ik de complexiteit van vertaling eenvoudig vermijden, ook al omdat ik mijn verhalen veelal direct in een Amerikaanse cultuur en locatie plaats. Maar dat kreeg ik keihard terug toen Uitgeverij LINK mijn verhalen in het Nederlands wilde vertalen; voor sommige culturele verwijzingen moest ik langer zoeken naar een goed Nederlands equivalent dan de hele vertaling verder duurde.
Vertalen wordt nog moeilijker gemaakt doordat de taal zelf het vehikel is voor stijl, stem, ritme en cultuur. Een letterlijke vertaling is daarom uitgesloten; voor het vertalen van fictie is een schrijver die beide talen kent eigenlijk beter geschikt dan een pure taalkundige.
Culturele Valkuilen
Het gaat niet alleen om het schrijven in een andere taal; als schrijvers hadden we ook direct het dilemma van de keuze voor een locatie en culturele achtergrond. Dicht bij huis houden of direct aansluiten bij je doelpubliek? De veel genoemde vuistregel is write what you know, maar als dat leidt tot een verhaal dat te exotisch is voor je Engelstalige publiek, schiet je je doel voorbij.
Aliette maakt krachtige en duidelijke keuzes in haar fictie: haar eerste fantasyromans speelden in de oude Aztekencultuur; voor haar bekroonde korte werk gebruikte ze haar Vietnamese wortels voor het creëren van adembenemende verhalen over een verre toekomst waarin de sterren zijn veroverd door een beschaving van Chinees-Vietnamese oorsprong; en haar meest recente roman speelt in haar woonplaats Parijs. Haar succes is bewijs dat gebruik maken van je eigen achtergrond en culturen die je aanspreken eerder een kracht dan een nadeel kan zijn.
Thomas heeft in het origineel van HEX bewust een zuiver Nederlandse locatie en achtergrond gekozen, maar is in de vertaling overgeschakeld naar Amerika en de Amerikaanse geschiedenis. En omdat ik heel goed wist voor wie ik schreef—niet alleen Amerikaanse lezers, maar vooral ook de volledig Amerikaanse jury van de Writers of the Future—heb ik mijn prijswinnende novelle “Meeting the Sculptor” in New York geplaatst, en in het tijdreizen herkenbare momenten uit de Amerikaanse geschiedenis gekozen.
Als je je als schrijver niet alleen in een vreemde taal waagt, maar zelfs in een andere cultuur, loop je echter direct ook het risico te worden beschuldigd van stereotypering of cultureel kolonialisme. Thomas heeft dat aan den lijve ondervonden met zijn verhaal “De Inktlezers van Doi Saket”, dat in het Engels een Hugo-nominatie verwierf. Hoewel hij zelf goed bekend is met het dorp Doi Saket, zijn familie er al jaren woont, en hij er voor research—en ontspanning?—maanden doorbracht, kreeg hij toch vragen of het nu wel gepast was dat een blanke Westerling zijn verhaal in Thailand had geplaatst. Niet van Thai, die waren overwegend blij met het verhaal, maar nota bene van Amerikanen. Hoezo politiek correct?
Logistiek
In praktische zin was het van oudsher voor ons als Europeanen ook wat moeilijker om op de Amerikaanse markt te opereren. Ju vertelde dat haar inzending van een romanmanuscript was gestuit op de onmogelijkheid om een retourenvelop bij te sluiten: Amerikaanse postzegels zijn moeilijk verkrijgbaar. En Aliette besloot ooit om van inzending af te zien omdat de uitgever het volledige manuscript (700 pagina’s) op papier wilde ontvangen; een dure grap per trans-Atlantische post!
Dankzij het Internet is het inmiddels veel gemakkelijker geworden. Bijna alle tijdschriften en vele uitgever accepteren inmiddels elektronische inzendingen; bovendien helpen websites als Duotrope en The Grinder ons met het zoeken naar publicatiemogelijkheden (zie ook mijn lange reeks blogjes over dit onderwerp).
Welkom In De Wereld
Eeuwige buitenstaanders? In tegendeel. De genrewereld is steeds verder geglobaliseerd, en mijn medepanelleden en ik hebben de indruk dat ook wij van harte welkom zijn in de internationale gemeenschap van Engelstalige genreschrijvers.
Floris M. Kleijne
Speciale dank aan Grayson Bray Morris, genreschrijver en professioneel vertaler, die veel van het materiaal over vertalen heeft ingebracht tijdens het panel.
Dit artikel is een verkorte versie van het stuk dat ik schreef voor Europa SF.